Stroje ludowe – strój wilanowski

Prezentacja stroju wilanowskiego podczas Ethno Trends Show 2011. fot. SPE

Strój, który dziś umownie określamy mianem wilanowskiego noszony był w zachodniej części Mazowsza, zwanej Polnym, czyli na obszarach rozciągających się na lewym brzegu Wisły, położonych na południe i południowy zachód od Warszawy. Do naszych czasów zachowało się bardzo niewiele jego elementów. Najdłużej, bo do pierwszych dziesięcioleci XX w. zachował się we włościach wilanowskich (wsie: Wilanów, Służewiec, Powsinek, Powsin, Zawady). Nieocenionym źródłem, umożliwiającym opis tego ubioru są materiały zebrane przez Oskara Kolberga i opublikowane w Pieśniach ludu polskiego. Pozwalają one stwierdzić, że ubiór noszony w wymienionych przez niego miejscowościach (Błonie, Czerniaków, Ujazdów, Ołtarzew, Powsin, Powsinek, Raszyn, Wilanów, Służew, Zawady) był do siebie bardzo zbliżony. Na podstawie ikonografii można stwierdzić, że różnice ograniczały się w zasadzie do niewielkiej odmienności w krojach oraz w kolorystyce kobiecych i męskich okryć wierzchnich.

Gospodarz z Wilanowa pod Warszawą, Nakład St. Winiarskiego w Warszawie,
Archiwum Naukowe Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie./ www.strojeludowe.net

Ludność nosząca strój tzw. wilanowski była dosyć zamożna w stosunku do swych sąsiadów, szczególnie Mazurów, zamieszkujących prawy brzeg Wisły. Wpływ na to miała bliskość Warszawy, będącej chłonnym rynkiem zbytu dla płodów rolnych. Posiadana gotówka, możliwość zakupu tkanin fabrycznych i łatwo dostępne wzorce odzieży warstw elitarnych, które przenikały na wieś, chociażby za pośrednictwem wilanowskiej służby i osób handlujących z miastem, stały się bezpośrednim powodem zarzucenia produkcji powszechnie tu kiedyś wytwarzanych samodziałów, zarówno lnianych jak i wełnianych. Pierwotnie prosty strój zaczął ulegać miejskiej modzie i zapożyczać z niej nie tylko fason poszczególnych elementów ubioru, ale także sposoby jego przyozdabiania.

Wieśniacy noszący ten ubiór używali różnych nakryć głowy, najczęściej kapeluszy, ponadto rogatywek oraz futrzanych czapek. Koszule były długie, a ponieważ noszono je na wypust, przysłaniały górną część spodni, szytych z białego lnianego samodziału lub z ciemnego sukna. Reprezentacyjnym okryciem wierzchnim, noszonym niezależnie od pory roku były sukmany. Najczęściej zakładano je bezpośrednio na koszulę, czasem na dwojakiego typu kaftany, a zimą na kożuch, który w ten sposób chroniono przed zniszczeniem w czasie wilgotnej aury. Wszystkie typy sukman przepasywano tkanymi pasami. Latem często chodzono na bosaka, zimą i do stroju odświętnego, mężczyzna przywdziewał długie buty z wywijaną cholewą (bez jej wywinięcia but sięgał do połowy uda). Przeznaczana na nie juchtowa skóra po jednej stronie miała kolor czarny, po drugiej żółtawy. Dlatego też but był czarny, a wywijana na niego cholewa żółta.

Panna w chuście czepcowej. Wieśniaczka z Wilanowa, rys. P. Winklowa podług fotografii, Archiwum Naukowe Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie/ www.strojeludowe.net

Zarówno panny jak i mężatki przysłaniały głowę chustami czepcowymi. Panny używały zawsze chust tybetowych. Zawiązywały je bezpośrednio na głowie, po czym przystrajały kwiatami, a spod chusty widoczne były ich włosy splecione w warkocze. Chusty czepcowe mężatek były dwojakiego rodzaju. Tybetowe wiązano na uprzednio założony czepek, a płócienne, ozdobione haftem tak jak i panieńskie bezpośrednio na głowie. Koszule od końca XIX w. szyto z bawełnianego płótna fabrycznego. Kobiety przywdziewały na nie gorsety z różnorodnych tkanin. Na sięgające do kostek, szerokie spódnice przeznaczano gładkie materiały wełniane, wzorzyste jedwabie, tybety oraz perkale o stonowanych pastelowych kolorach. Przody i boki spódnic przysłaniały krótsze od nich, ale obszerne zapaski. Okryciem wierzchnim były, w zależności od lokalnej mody sięgające do pół łydki lub nieco dłuższe kaftany tzw. katanki (w okolicach Czerniakowa, Raszyna, Wilanowa) lub długie sukmany, zwykle podszyte futrem tzw. przyjaciółki (w okolicach Nadarzyna i Piaseczna). Na nogi kobiety zakładały białe bawełniane pończochy, a na nie trzewiki lub pantofle. Uzupełnienie stroju stanowiły korale prawdziwe, niekiedy związywane wzorzystymi wstążkami.

Rysunek haftu z chusty czepkowej, rys. E. Piskorz-Branekova/ www.strojeludowe.net

W stroju wilanowskim haftem zdobiono jedynie koszule kobiece i chusty czepcowe. Był to haft w całości  wykonany jednym ściegiem – łańcuszkiem, najczęściej w kolorze czarnym, niekiedy ciemnobrązowym. Według tradycyjnych przekazów wzory na to wyszycie zaczerpnięto z żelaznych, wykutych przez kowali, ogrodzeń pałacu wilanowskiego. Na koszulach kobiecych haft umieszczano na przyramkach, niekiedy mankietach lub falbance, która wykańczała ich rękawy. We wszystkich przypadkach tworzyły go powtarzające się rytmicznie różnorakie stylizowane kwiaty, niekiedy zakomponowane w lustrzanym odbiciu. Natomiast na chuście czepcowej haft umieszczano na jednym narożu, widocznym po jej wywiązaniu w czepiec. Jego motyw miał zawsze formę drzewka życia, będącego symbolem wyobrażającym odnawialność życia, nieśmiertelność tudzież zmartwychwstanie oraz przebieg i niezmienność cyklu rocznego.

Elżbieta Piskorz-Branekova

Artykuł jest częścią tekstu pochodzącego z internetowego albumu strojeludowe.net, gdzie znajduje się rozszerzony opis oraz fotografie stroju wilanowskiego, jak również opisy 27 innych tradycyjnych strojów pochodzących z różnych części Polski.

W ramach działań promujących polskie stroje ludowe, postanowiliśmy przypomnieć wzór haftu wilanowskiego i popularyzujemy go na naszych torbach.

Internetowy album strojeludowe.net powstał dzięki dofinansowaniu ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Fundacji Kronenberga przy Citi Handlowy, Urzędu m.st. Warszawa oraz Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego. Projekt realizowany przez Stowarzyszenie „Pracownia Etnograficzna” im. Witolda Dynowskiego.

Rozbudowę strony strojeludowe.net wspiera firma Polskie Stroje Ludowe – szycie strojów stroje.pl.