Stroje ludowe – strój podlaski-włodawski

Kobiety w strojach podlaskich-włodawskich, Zaliszcze, 1952 r. Archiwum Etnograficzne Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi,. fot. W. Modzelewska/ www.strojeludowe.net

Tradycyjny strój na Podlasiu nie był jednorodny. Strój kobiecy miał kilka odmian, a męski, mniej zróżnicowany, tylko nieliczne lokalne odmiany. Według mapy sporządzonej przez Jana Świeżego, odmiana włodawska stroju podlaskiego noszona była w południowej części regionu, rozciągającego się od Włodawy na wschodzie po Ostrów Podlaski na zachodzie. Na północy strój ten obejmował swoim zasięgiem miejscowości: Horodycze, Rozwadówka, Rusiły, a na południu: Puchów, Cyców, Sowin i Siedliszcze. Strój ten noszony był na ziemiach położonych na zachód od Bugu, ale nie sięgając rzeki Wieprz.

Podlasie sąsiaduje od południa z Ziemią Chełmską i Lubelską, a od zachodu z Mazowszem. Na północy regionu strój występował w odmianach: nadbużańskiej, radzyńskiej i mazurskiej, które, szczególnie w stroju męskim, posiadały cechy wspólne dla całego regionu. Historycznie spór o Podlasie został rozstrzygnięty na Sejmie Unii Lubelskiej w 1854 roku, kiedy to Podlasie zachodnie zostało przyznane Koronie, a część wschodnia pozostała przy Litwie. Po rozbiorze w 1792 roku, Podlasie przeszło pod zabór rosyjski, podlegając rusyfikacji. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku, ziemie te wróciły do Polski.

Haft perebory na rękawie koszuli kobiecej. Archiwum Etnograficzne Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, rys. M. Czurkowa/ www.strojeludowe.net

Odmiana włodawska stroju, wyróżnia się na Podlasiu archaicznością surowca i zdobień. Podstawą były tu samodziałowe tkaniny lniane, a zdobienie stanowiły hafty tkackie: perebory i peretryki.

Geograficznie, ziemie na których noszono ten strój, leżą na zachodnim Polesiu, stąd ma on wiele wspólnych cech z odzieżą regionu poleskiego.

Latem, mężczyźni nosili kapelusze z żytniej słomy, na które w okolicach Włodawy i Międzyrzecza nakładano pas z czarnej lub czerwonej wstążki. Zimą, kapelusze zastępowano rogatywkami lub baranicami. Koszule, szyte z lnianego samodziału, miały krój przyramkowy lub z karczkiem, który wszywano pomiędzy zasadnicze płaty tkaniny, pomiędzy wszytymi rękawami. Koszule były zdobione na kołnierzyku lub stójce, na listwie, doszytej wzdłuż rozcięcia na piersiach i na makietach rękawów. Zdobienia wykonywane były haftami tkackimi tzw. pereborami i peretrykami lub haftem krzyżykowym. Koszule były długie, sięgające do kolan, latem wypuszczane na spodnie i przepasywane w pasie krajką, wykonaną również na warsztacie. Spodnie, zwane nogawicami, na lato szyto z samodziału lnianego, a na zimę z tkaniny o osnowie lnianej a wątku wełnianym. Wełna na spodnie często casino online była farbowana na czarno.

Strój męski, Podlaskie, odmiana włodawska, okres międzywojenny. Ze zbiorów Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, fot. Wł. Pohorecki/ www.strojeludowe.net

Wierzchnim okryciem były sukmany, o tym samym kroju zarówno dla kobiet jak i dla mężczyzn. Szyto je z brązowego samodziału. Ozdobione były sznurkiem niebieskim lub czerwonym, pokrywającym szwy, brzegi i kieszenie. Sukmanę przepasywano krajką lub pojasem. Krajki, którymi również przepasywano koszule, były tkane z przędzy lnianej w różnych kolorach, pojasy z przędzy wełnianej i były w kolorach pomarańczowo-czerwonych. Zimą, noszono kożuchy o kroju odcinanym w talii, z dużym wykładanym kołnierzem. Na nogi zakładano bardzo charakterystyczne postoły, wykonane z łyka, sznurowane tzw. borsami, czyli długimi, skręconymi sznurkami. Ich podeszwy robiono z drewna dębowego lub pleciono z grubego konopnego sznurka. Mężczyźni, wyruszając w drogę, zabierali ze sobą torby z lnianego płótna o szerokości 40 cm. Był to rodzaj zawieszonego na sznurku worka. Noszono również torby w kształcie sześcianu, plecione z kory brzozowej. Laski z wygiętą rączką wykonywano własnoręcznie z drewna leszczynowego.

Do najstarszych i najbardziej tradycyjnych nakryć głowy kobiet należała zawijka. Miała ona formę ręcznika, który składano potrójnie wzdłuż i zakładano jak przepaskę, otaczając głowę i zawiązując z tyłu na karku. Pod zawijkę mężatki zakładały mały siatkowy czepeczek, owinięty okrajką. Mocowano go na czubku głowy w archaiczny sposób – przy pomocy kimbajki, czyli drewnianej obręczy, przez którą przekładano włosy.

Burki – wełniane spódnice o różnej kolorystyce, Podlaskie, odmiana włodawska, okres międzywojenny. Ze zbiorów Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, fot. A. Woźniak/ www.strojeludowe.net

W końcu XIX w. kobiety nosiły lniane koszule samodziałowe, o kroju przyramkowym. Odświętne koszule miały przy rękawach falbanki i były zdobione haftem tkackim (tzw. pereborami i peretrykami) na przyramkach, kołnierzyku, u dołu rękawów i na mankietach. Ozdoby tkane były przędzą bawełnianą, w kolorach: brązowym, granatowym, czerwonym i czarnym. Wykonywano wzory szlakowe, zgeometryzowane, układające się wertykalnie. Haft perebory, tkany był na warsztacie o dwóch nicielnicach. Tkaczka przewlekała kolorowy, bawełniany wątek pomiędzy wybranymi nićmi osnowy. Wybieranie z osnowy wzoru powodowało, że haft był jednostronny: wątek z prawej strony tworzył wzór, a z lewej zwisał i nie był spleciony z osnową. Wykonywano również haft tkacki zwany peretrykami. W hafcie tym lewa strona była odwrotnością prawej. Kobiety nosiły również lniane spódnice, zwane fartuchami lub chwartuchiami, które u dołu również ozdabiano pereborami lub peretrykami szerokości około 20 cm. Spódnice były marszczone w pasie, miały krój składający się z czterech płatów tkaniny o długości 80 i szerokości 53 cm. Na przodzie płat był niemarszczony i nieco szerszy (około 58 cm). Noszono również samodziałowe, wełniane, barwne spódnice, zwane burkami. Były one w jednolitych kolorach: zielonym, czerwonym, pomarańczowym, liliowym lub szarym. Przód spódnicy był gładki, tył marszczony w trwałe, drobne plisy. Dół ozdabiano kolorowymi przetykankami czyli szlakiem poziomych, kolorowych pasków, kontrastujących często z podstawowym kolorem spódnicy. Na spódnicę zakładano zapaskę, uszytą również z lnianego płótna, którą u dołu zdobił haft tkacki perebory, współgrający z pozostałymi zdobinami stroju. Korale, tak jak we wszystkich regionach, były ozdobą powszechnie noszoną przez kobiety. Noszono różnobarwne paciorki, przyszyte do sznurków wiązanych z tyłu głowy na kokardę, której końce opadały na plecy. Codziennym obuwiem były łapcie plecione z łyka, w dni świąteczne skórzane trzewiki.

Alicja Woźniak

Artykuł jest częścią tekstu pochodzącego z internetowego albumu strojeludowe.net, gdzie znajduje się rozszerzony opis oraz fotografie stroju podlaskiego-włodawskiego, jak również opisy 37 innych tradycyjnych strojów pochodzących z różnych części Polski.

Internetowy album strojeludowe.net powstał dzięki dofinansowaniu ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Fundacji Kronenberga przy Citi Handlowy, Urzędu m.st. Warszawa oraz Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego. Projekt realizowany przez Stowarzyszenie „Pracownia Etnograficzna” im. Witolda Dynowskiego.

Rozbudowę strony strojeludowe.net wspiera firma Polskie Stroje Ludowe – szycie strojów stroje.pl.