Nasze miejsce. Inspirator do pracy z lokalnością #1 – Stowarzyszenie Pracownia Etnograficzna

Od 2016 roku Stowarzyszenie „Pracownia Etnograficzna” realizuje projekt „Nasze miejsce. Lokalna historia, pamięć i dziedzictwo w edukacji dzieci i młodzieży”, w ramach którego pracujemy z uczniami i nauczycielami nad lokalnym dziedzictwem, zwyczajami i pamięcią. Bazując na tych doświadczeniach opracowaliśmy metody edukacji etnograficznej dla dzieci i młodzieży, z których korzystać mogą nauczyciele, edukatorzy i pedagodzy. Z myślą o wszystkich zainteresowanych prezentujemy fragment publikacji „Nasze miejsce. Inspirator do pracy z lokalnością” (Warszawa 2016), który omawia najważniejsze założenia naszej pracy.

O czym i dla kogo piszemy w tej publikacji?

„Nasze miejsce” to przedsięwzięcie, w ramach którego chcemy podzielić się inspiracjami i doświadczeniami związanymi z włączaniem wątków lokalnych do działań edukacyjnych skierowanych do dzieci i młodzieży. Proponujemy krytyczną refleksję nad kategoriami służącymi nam do opisu przeszłości takimi jak tradycja, dziedzictwo czy kultura ludowa, a także konkretne narzędzia wspierające wykorzystanie tej refleksji w edukacyjnej praktyce.

Skupiamy się przede wszystkim na obszarach wiejskich, ukazując ich tradycje jako ważną część polskiego dziedzictwa kulturowego. Takie postawienie sprawy jest dla nas istotne między innymi ze względu na stereotypowe postrzeganie wsi i jej mieszkańców, które znajduje odzwierciedlenie zarówno w przekazie medialnym, programach szkolnych, jak i w autostereotypach. Według badania CBOS „Wieś polska − stereotypy” (2014) wciąż nierzadko usłyszeć można głosy świadczące o dostrzeganiu dyskryminacji i kompleksów związanych z miejscem zamieszkania oraz o ogólnym poczuciu niesprawiedliwości społecznej. Widać je w takich sformułowaniach badanych, jak „ludzie z miasta myślą, że są mądrzejsi, bogatsi, wyśmiewają się z ludzi pochodzących ze wsi”, „ludzie ze wsi myślą, że są gorsi” (CBOS 2014, s. 10). Tomasz Rakowski w zamieszczonym w tej publikacji tekście (Działania edukacyjne w przestrzeniach wsi. Odkrywanie podmiotowości środowisk wiejskich, Nasze miejsce…, s. 99-107) odnosi się do publicznych wypowiedzi, w których wsie prezentowane są jako miejsca peryferyjne, „gorsze” i pozbawione dostępu do kultury. Dostrzegając w takim podejściu inteligenckie stereotypy, proponuje inne spojrzenie. Przedstawiona przez niego analiza różnorodnych przejawów aktywności społecznej i oddolnego działania, takich jak chociażby sposoby funkcjonowania OSP, Kół Gospodyń Wiejskich czy klubów sportowych, pokazuje wartościowe formy samoorganizacji oraz inne od wielkomiejskich sposoby zaangażowania w życie społeczności lokalnej. Taka perspektywa pozwala na podmiotowe potraktowanie społeczności wiejskich i odejście od rozumienia historii jako jednostronnego, odgórnego procesu, dziejącego się przede wszystkim w „centrum”. Wychodząc z podobnych założeń, proponujemy narzędzia, które mają służyć poznawaniu miejscowości i regionu zamieszkania, ich dziedzictwa i historii z perspektywy mieszkańców.

Nasze podejście zakorzenione jest w doświadczeniach dyscypliny naukowej zwanej etnologią bądź antropologią kulturową. Jej historia w Polsce wiąże się z fascynacją „ludowością” i poszukiwaniem wyidealizowanej, nieskażonej cywilizacją, tradycyjnej kultury wiejskiej. O tym, jak barwny folklor stawał się głównym elementem obrazu polskiej wsi, pisze Ewa Klekot w zamieszczonym w tej publikacji tekście (Lud na wsi: dlaczego poza twórcami ludowymi nikt na wsi nie lubi sztuki ludowej?, Nasze miejsce…, s. 91-98). Także z tą spuścizną musimy się w jakiś sposób zmierzyć, chcąc poszukiwać nowych sposobów rozmawiania o wsi. Współczesna antropologia kulturowa nie zajmuje się już wyłącznie kulturą tradycyjną wsi ani nie poszukuje egzotyki wśród odległych, określanych niegdyś mianem dzikich, ludów (co było drugim nurtem obecnym u jej początków). Namysł nad sposobami prowadzenia badań i opisywania ich wyników doprowadził do rewizji założeń i krytycznej analizy stosowanych pojęć. Takimi popularnymi w ramach naszej dyscypliny pojęciami były m.in. tradycja i dziedzictwo, o których więcej pisze Maria Małanicz-Przybylska (Skąd jesteśmy – kim jesteśmy?, Nasze miejsce…, s. 83-90), oraz kultura ludowa, którą jako kategorię naukową krytycznie analizuje Ewa Klekot. Refleksyjne spojrzenie na słowa, których używamy na co dzień, podważa ich oczywistość i wyrywa nas z rutyny, dzięki czemu możemy dostrzec więcej.

Jednym z wyróżników etnologii jest metoda prowadzenia badań. Opiera się ona na poznawaniu człowieka, w kontekście, w którym on funkcjonuje. Antropolodzy wyruszają na tzw. badania terenowe, aby przebywać z ludźmi i słuchać tego, co mają do powiedzenia. W odniesieniu do przeszłości przekłada się to na badanie pamięci, a nie wyłącznie procesów dziejowych. Skupiając się na małych historiach, dostrzegamy ich wielogłosowość. To bywa trudne, gdyż wymaga zaakceptowania istnienia różnych sposobów postrzegania tych samych wydarzeń, często stojących ze sobą w konflikcie. Wydaje nam się jednak konieczne dla budowania świadomego i opartego na wzajemnym szacunku społeczeństwa.

Uważamy, że takiego podejścia wciąż brakuje w szkolnych programach nauczania, stąd niniejsza próba częściowego zapełnienia tej luki. Zakładamy, że wypracowane przez nas materiały okażą się użyteczne przede wszystkim dla nauczycieli i nauczycielek działających w środowiskach o tradycjach wiejskich. Do czytania i stosowania zachęcamy jednak wszystkie osoby prowadzące działania edukacyjne, niezależnie od charakteru miejscowości.

[…]

Co jest dla nas ważne?

1. Szerokie rozumienie pojęć, takich jak kultura, dziedzictwo czy tradycja

Nie ograniczamy kultury do kultury wysokiej ani dziedzictwa do tego, co znajdziemy na oficjalnych listach chronionych obiektów lub zwyczajów. Choć odnosimy się do wiedzy zebranej przez badaczy, ważne jest dla nas przede wszystkim to, co za istotne dla siebie i swojej grupy uznają członkowie poszczególnych społeczności. W ten sposób definicje stają się możliwie szerokie i otwarte na lokalne sposoby rozumienia.

2. Uwzględnianie oddolnej perspektywy

Kulturę tworzą ludzie, dlatego istotna jest dla nas perspektywa jednostek. Prowadząc badania, zawsze spotykamy konkretne osoby, których sposób patrzenia na świat staramy się zrozumieć. W działalności edukacyjnej przekłada się to z jednej strony na uwzględnianie perspektywy „zwykłych ludzi” w przygotowywanych scenariuszach i materiałach edukacyjnych, z drugiej zaś na uważne słuchanie tego, co mają nam do powiedzenia uczestnicy warsztatów i uznanie ich opinii za równie istotne.

3. Docenienie codzienności

Największe wydarzenia historyczne, znane postacie czy popularne zabytki dla nas są ważne o tyle, o ile stają się istotnymi punktami odniesienia dla tożsamości grup i jednostek. Jednocześnie chcemy zwracać uwagę na wątki często pomijane w programach szkolnych – dotyczące działań pojedynczych ludzi (niekoniecznie bohaterów znanych z podręczników) oraz ich sposobów przeżywania codzienności w konkretnym kontekście społeczno-kulturowym.

4. Wrażliwość na różnorodność i grupy marginalizowane

Społeczności, w których żyjemy, nigdy nie są jednorodne, a historia zwykle jest pisana przez grupę większościową. W naszej pracy staramy się słyszeć różne głosy i zwracać uwagę na zróżnicowanie doświadczeń różnych grup: może to dotyczyć zarówno kwestii etnicznych, jak i religijnych, grup lub klas społecznych czy wreszcie płci.

5. Dostrzeganie nieoczywistości

Antropologia jako nauka o różnorodności kulturowej świata uczy nas, że żadne z rozwiązań kulturowych nie jest oczywiste. Charakterystyczne dla naszej kultury zachowania, wartości czy sposoby funkcjonowania w świecie wydają się nam naturalne, podczas gdy obce mogą budzić zaciekawienie, ale często też śmiech, lęk czy obrzydzenie. Gdy postaramy się spojrzeć na własną kulturę, wychodząc poza wyuczoną „oczywistość”, możemy zadawać zupełnie nowe pytania i w nowy sposób ją rozumieć.

6. Refleksyjność

Niezbędnym warunkiem prowadzenia odpowiedzialnych badań etnograficznych wydaje się refleksyjna postawa badacza. Świadomy własnych uwarunkowań kulturowych antropolog nieustannie zadaje sobie pytania dotyczące m.in. wpływu własnych przekonań na prowadzone badania, relacji ze swoimi rozmówcami, planowanych i niezamierzonych skutków podejmowanych działań, sposobów rozumienia stosowanych pojęć czy prezentowania wyników badań. Podobne pytania towarzyszą nam podczas prowadzenia działalności edukacyjnej.

Bibliografia

CBOS, 2014 Wieś polska – stereotypy. Komunikat z badań, Warszawa, http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2014/K_004_14.PDF [dostęp 25.08.2016].

Niniejszy tekst pochodzi z publikacji “Nasze miejsce. Inspirator do pracy z lokalnością” (Warszawa 2016), s. 4-9. Pełna wersja publikacji dostępna jest tutaj. Są w niej dostępne scenariusze lekcji podzielone na cztery działy tematyczne: Przestrzeń/miejsce, Ludzie, Rzeczy, Fotografia.