Projekt edukacji etnograficznej dla dzieci i młodzieży #1 Idea

Rozpoczynamy serię wpisów, w której przedstawimy fragmenty publikacji „Nasze miejsce. Projekt edukacji etnograficznej dla dzieci i młodzieży” (Warszawa 2020). Zachęcamy do przeczytania wszystkie osoby poszukujące inspiracji do pracy z dziećmi i młodzieżą w zakresie rozwijania umiejętności społecznych, poznawania własnej okolicy, historii i dziedzictwa lokalnego. Pierwszy fragment przybliża ideę i założenia projektu edukacji etnograficznej.

Idea. Jak przyglądać się lokalności

Pracę metodą projektu etnograficznego rozpoczęliśmy, odpowiadając na zapotrzebowanie pracujących z dziećmi i młodzieżą osób, które szukały nowych narzędzi, pomysłów i inspiracji do pracy z lokalną historią, dziedzictwem i kulturą. Sposób pracy, który proponujemy, opiera się głównie na metodach badawczych etnografii. Wybraliśmy kilka obszarów, w których badania etnograficznie z powodzeniem mogą realizować dzieci i młodzież, zainteresowane lokalnym dziedzictwem. Są to:

1. Przestrzeń — czyli najbliższa okolica, a także miejsca ożywiane przez doświadczenia poszczególnych osób, związane z ich życiem, z relacjami między nimi. Najbliższa przestrzeń, bliska, oswojona, tworzy codzienny krajobraz, pozornie doskonale znany, związany z tożsamością każdej i każdego z nas, a w rzeczywistości kryjący mnóstwo tajemnic, ciekawostek, ukrytych znaczeń. Ta sama przestrzeń jest różnie odbierana i postrzegana przez różne osoby. Uważne przyjrzenie się jej może pomóc dostrzec ukrytą w niej historię, rozbudzić ciekawość przeszłością, spojrzeć na swoją okolicę innym, uważniejszym okiem. Praca z przestrzenią pomaga budować tożsamość lokalną i docenić to, co bliskie, codzienne. Może polegać na wspólnym stworzeniu mapy okolicy (Nasze miejsce 2016, s. 15), z zaznaczonymi nie tylko miejscami obiektywnie istotnymi, ale także tymi, które są ważne subiektywnie — ławka u babci, ogród kolegi, ulubione drzewo do wspinania. Może także polegać na stworzeniu przewodnika po miejscach nieoczywistych (NM 20016, s. 18), czyli takich które przez uczestniczki i uczestników zajęć zostaną uznane za godne uwiecznienia i opisania, lub na pracy z lokalnymi legendami, historiami i opowieściami związanymi z historią miejscowości i jej nazwą lub z innymi miejscami w okolicy (NM 2016, s. 20).

2. Ludzie — czyli otaczające nas osoby, ich opowieści, wspomnienia, żarty, historie, ich perspektywa patrzenia na świat — należą do najważniejszych i najcenniejszych źródeł wiedzy na temat lokalności. Opowieści o codzienności, o zwyczajach związanych z pracą, szkołą, zabawą, czasem świętowania, praktykami religijnymi tworzą obraz lokalności, jej teraźniejszości i przeszłości. Tę oddolną perspektywę patrzenia uważamy za najciekawszą, najbardziej wartościową, umożliwiającą zrozumienie otaczającego nas świata. Sąsiedzi, dziadkowie i babcie, przyjaciele, rodzice mogą być wspaniałymi rozmówcami, a zadanie im pytań, które nigdy wcześniej nie zostały zadane, pozwoli nie tylko dowiedzieć się ciekawych rzeczy, ale także pogłębić relację. Zastosowanie elementów wywiadu etnograficznego podczas zajęć z dziećmi i młodzieżą pomaga rozwinąć kompetencje społeczne, pogłębia umiejętność rozmowy i uważnego słuchania. Obserwacja uczestnicząca zakłada zdobywanie wiedzy na temat danej grupy przez zaangażowanie się w kontakt z ludźmi w ich naturalnym środowisku.

Wywiad i obserwacja uzupełniają się, pozwalając najpełniej wejść w kontakt z rozmówcą.

Przed spotkaniem z rozmówcami dobrze jest poćwiczyć z uczniami sytuacje wywiadu, np. przeprowadzając symulację sytuacji badania terenowego (NM 2016, s. 30) czy też zapraszając do szkoły osobę, która może coś ciekawego opowiedzieć (NM 2016, s. 35).

Dla uczestniczek i uczestników projektów prowadzenie wywiadów często stanowi wyzwanie, jest zadaniem nowym, ale jednocześnie przynoszącym dużą satysfakcję:

„Projekt dał mi doświadczenie w prowadzeniu wywiadów i rozmowach z ludźmi, w dodatku dowiedziałam się ciekawych rzeczy na temat swojego miasta, co daje sporą satysfakcję, patrząc na trud włożony w to, aby otrzymać te informacje.”

„Projekt pokazuje, jakie ciekawe jest otrzymywanie subiektywnych myśli od realnych ludzi i poznawanie ułamka ich historii, która zawsze jest wyjątkowa.”

3. Rzeczy — czyli przedmioty, które otaczają każdego na co dzień. Często nie zastanawiamy się nad nimi, a nawet niekiedy ich nie dostrzegamy. Warto jednak spojrzeć na nie z boku, świeżym okiem, przyjrzeć się także przedmiotom, których dziś już się nie używa — ich dawna funkcja, dziś być może zbędna, może się okazać niezwykle ciekawa i inspirująca. Przedmiot może opowiedzieć historię, pokazać swoje dawne przeznaczenie, opowiedzieć o osobach, które go używały, a także dostarczyć doświadczeń zmysłowych, uwrażliwić na tymczasowość i zmianę. Oglądając przedmiot, warto zwrócić uwagę na materiał, z którego został wykonany, na sposób jego wykonania, ale także na to, jak świadczył o prestiżu lub umiejętnościach właściciela. Można też „poprosić” przedmioty, by same opowiedziały o sobie, a także o czasach, z których pochodzą. Zachęcić do tego mogą ćwiczenia przedstawione w poprzednim tomie (NM 2016, s. 47‒60), proponujące stworzenie biografii przedmiotów, podejmujące próbę wyceny ich wartości (materialnej i niematerialnej) czy inspirujące do „rozmowy” z nimi i wypytywania ich o przeszłość.

4. Fotografia — czyli zdjęcia, będące nośnikiem informacji, skrywające emocje i nieoczywiste znaczenia. Fotografie mogą stanowić doskonały bodziec do zainteresowania się historią i teraźniejszością okolicy. Za każdym zdjęciem stoi unikalna opowieść, każde ma swojego autora, którego zamysł warto starać się odkryć. Zwykle na pierwszy rzut oka łatwo stwierdzić, co przedstawia dana fotografia, jest ona dość czytelna i zrozumiała. Jednak jeśli przyjrzymy jej się bliżej, odkryjemy nowe znaczenia, nowe informacje. Jeśli dodatkowo znamy kontekst jej wykonania (np. dzięki podpisowi na odwrocie bądź dołączonej notatce), może się nam ukazać cały świat nowych znaczeń. Praca z fotografiami może polegać na odkrywaniu ich nieoczywistości (NM 2016, s. 67), interpretowaniu i tworzeniu opowieści na podstawie zadawanych zdjęciom pytań (s. 70), przyjrzeniu się zdjęciom przedstawiającym dawnych mieszkańców okolicy (s. 75), a także na odnalezieniu miejsc ze starych zdjęć we współczesnym krajobrazie.

Dzięki pracy w tych czterech obszarach uczestnicy i uczestniczki projektu mogą najpełniej przyjrzeć się okolicy, jej dziedzictwu, lokalnym tradycjom. Zróżnicowane metody i obszary pracy dają też szansę na zaangażowanie się osobom mającym różne zainteresowania, a w efekcie dzięki szerokiemu spojrzeniu na kulturę i lokalność umożliwiają poznanie najbliższej okolicy, dostrzeżenie jej walorów, odczytanie na nowo. 

Metoda etnograficznego projektu uczniowskiego zakłada pracę opartą na wewnętrznej motywacji uczestniczek i uczestników oraz całej grupy. Uczestnicy, w zależności od swoich zainteresowań, sami wybierają temat projektu, sami planują badania, decydują o oprawie graficznej. Od początku do końca procesu są współodpowiedzialni za przebieg projektu i efekt końcowy. Rolą osoby prowadzącej jest pokazanie narzędzi pracy etnograficznej, myślenia projektowego, kierowanie procesem, ale nie decydowanie o jego ostatecznym efekcie. Aktywność sprawcza i twórcza należy do uczestniczek i uczestników projektu. Powierzenie im odpowiedzialności, zapewnienie swobody twórczej, stworzenie bezpiecznej przestrzeni pracy sprawiają, że stają się oni bardziej kreatywni, otwarci, zaangażowani, świadomi swojej sprawczości. Wartością projektu jest też możliwość pracy zespołowej, łączącej uczestniczki i uczestników z osobą prowadzącą projekt, nauczycielami, opiekunami, a także z grafikiem. Taki rodzaj pracy uczy słuchania siebie nawzajem, uwzględniania różnych opinii i poglądów, osiągania kompromisów.

Niniejszy tekst pochodzi z publikacji „Nasze miejsce. Projekt edukacji etnograficznej dla dzieci i młodzieży” (Warszawa 2020), s.9-12. Pełna wersja publikacji dostępna jest tutaj.