Jak przeprowadzić diagnozę lokalną?

Na sukces dobrze przeprowadzonej diagnozy składają się dwa elementy – po pierwsze zespół projektowy, po drugie określony schemat postępowania.

Zespół projektowy

Diagnoza lokalna jest badaniem, a co za tym idzie, nie da się jej przeprowadzić w jeden dzień i w pojedynkę. Diagnoza lokalna polega na dopuszczeniu do głosu innych osób niż my sami, aby powiedzieli co jest dla nich istotne, co wywołuje zadowolenie a co sprzeciw. Dzięki innym ludziom poszerzamy perspektywę naszą bądź instytucji, która nam badanie zleciła.

Jeśli zadaniem diagnozy jest poszerzanie perspektywy, to należy robić to od samego początku! Najlepiej zadbać o to tworząc zespół projektowy do diagnozy, którą chcemy przeprowadzić.

Diagnozowanie jest sztuką zadawania pytań, które kierują nas w dobrą stronę i dzięki którym odkrywamy, co jest ważne. To dzięki zespołowi wymyślane przez nas pytania badawcze, pytania do ankiet czy wywiadów będą lepiej odnosić się do problemu, będą bardziej w punkt.  Sukces Waszego badania zależy od zespołu.

Grupa projektowa potrzebna jest również do samego przeprowadzania badania. Jeśli planujecie zrobić 100 ankiet i 10 wywiadów oraz krótkie spotkanie warsztatowe z dziećmi, to pojedynczej osobie zajmie to przynajmniej miesiąc. Robiąc to w 4 osoby, po 2 tygodniach macie wyniki. Trzeba wziąć też pod uwagę kompetencje. Być może jesteście bardzo dobrzy w rozmowach z dorosłymi, ale czy równie łatwo przyjdzie Wam poprowadzić warsztat z dziećmi? Zadbajcie o Wasz zespół i jego różnorodność.

Wyciąganie wniosków i tworzenie rekomendacji na koniec badania przeprowadzone w zespole daje zaś szansę lepszych wyników. 

Jeśli mówimy o zespole, warto też wspomnieć o budowaniu partnerstw i zapraszaniu do współpracy różnych osób i instytucji, które mogą pomóc w przeprowadzeniu diagnozy. Na samym początku w zespole zarządzającym badaniem warto zastanowić się, kto mógłby być partnerem. 

  • Być może znacie uczelnię lub szkołę, w której podczas lekcji można by rozdać uczniom ankiety?
  • A dom kultury? To doskonałe miejsce, aby zorganizować spotkanie mieszkańców.
  • Kościół? Może po mszy ksiądz mógłby poinformować o odbywającym się badaniu?
  • Urząd miasta? Być może w najbliższym czasie odbywa się piknik dla mieszkańców i moglibyście postawić tam swoje stanowisko, aby uzyskać więcej odpowiedzi?

Warto się rozejrzeć i poszukać sojuszników. Opowiedzieć im o Waszym badaniu i ich zaangażować. Tylko szukajcie osób, instytucji dla Was kluczowych, które realnie mogą pomóc. Lepiej mieć 50 ankiet od osób, które rzeczywiście chcemy badać niż 100 od nieokreślonych badanych.

Nie bójcie się zespołowości. Im wcześniej włączycie różne osoby do Waszych działań, tym lepszy produkt przygotujecie wspólnie i od razu będzie czuć wsparcie.

Określony schemat postępowania

Realizując różne projekty bardzo naturalne jest, że przystępując do procesu planowania od razu przychodzą nam do głowy różne pomysły na działania. Myśląc o potrzebie zmian na lokalnym podwórku, oczami wyobraźni widzimy ławki, siłownie plenerową, spotkania mieszkańców. Patrząc na aktywistów, lubiących od razu brać się do roboty, taki model postępowania wydaje się zrozumiały. A co jeśli jednak mieszkańcy zamiast siłowni plenerowej woleliby plac zabaw dla dzieci? Dobra diagnoza nie zaczyna się i nie kończy w głowie pomysłodawcy oraz nie polega jedynie na robieniu.

Dobra diagnoza polega na działaniu według określonych schematów, trzymaniu się określonej sekwencji działań i zachowaniu logiki w przechodzeniu do bardziej szczegółowych etapów. 

Każda diagnoza lokalna powinna składać się z określonych elementów takich jak:

  1. cel, problem badawczy
  2. pytania badawcze
  3. wybór próby badawczej i miejsca badania
  4. pilotaż
  5. przeprowadzenie badania
  6. opracowanie wyników
  7. raport

W poniższym rozdziale przejdziemy przez wszystkie etapy diagnozy, aby przybliżyć jak “ugryźć” te poszczególne elementy.

1. cel, problem badawczy

Bez względu czy przygotowujemy projekt, wystąpienie publiczne czy spotkanie ze znajomymi musimy wiedzieć, po co to robimy, jaki ma być cel naszego działania.

Tak samo jest z diagnozą lokalną. W pierwszym etapie określamy ogólny CEL badania, czyli czego chcemy się dowiedzieć. W języku diagnozy społecznej czy innych badań socjologicznych mówi się, że cel to tzw. problem badawczy. Językowo cel i problem badawczy można stosować wymiennie. Ważniejsze od nazewnictwa jest rzeczywiste odpowiedzenie sobie na pytanie, po co to robimy, co nas interesuje.

 Problemy badawcze mogą dotyczyć trzech różnych obszarów:

a) eksploracji – czyli wstępnego poznania jakiejś tematyki, rzucenie na nią światła; (np. jak młodzi mieszkańcy X. spędzają czas wolny?, Czy dana przestrzeń publiczna jest bezpieczna? Kto korzysta z parku miejskiego?)

b) opisu rzeczywistości – czyli przedstawienie zjawiska (co, gdzie, jak); (np. jak funkcjonuje dom kultury w Z.? jak osoby powyżej 60. roku życia korzystają z komputerów? gdzie koncentruje się życie społeczne gminy?)

c) wyjaśnienia – szukanie odpowiedzi na pytanie „dlaczego?” zaszło dane zjawisko; (np. dlaczego wśród młodzieży w mieście systematycznie spada frekwencja w wyborach lokalnych?)

Dobrze, żeby w problemie badawczym zawarty został temat (funkcjonowanie domu kultury, komputery a osoby starsze, itp.) a także miejsce/grupa osób objętych badaniem.

2. pytania badawcze

Gdy już wiemy, jaki jest cel naszego badania, warto zastanowić się, na jakie konkretnie pytania chcielibyśmy uzyskać odpowiedź. W tym celu określamy pytania badawcze. Pytania te mają uszczegóławiać badaną kwestię i jednocześnie cały czas znajdować się w obszarze naszego celu/problemu badawczego.

Pytania badawcze zawsze formułujemy w odniesieniu do problemu.

Powinny być sformułowane precyzyjnie i jasnym językiem, dotyczyć konkretnych informacji, jakich chcemy uzyskać w trakcie badania.

3. wybór próby badawczej

Planując diagnozę społeczną musimy poświęcić chwilę czasu na zastanowienie się, z kim powinniśmy przeprowadzić wywiady, kogo zaprosić do wypełnienia ankiet, na warsztat lub spacer badawczy. Dobór tzw. próby badanych może być dwojaki – celowy albo losowy. Co to znaczy?

Dobór celowy – czyli mamy wcześniej przemyślane, z kim chcemy porozmawiać, np. na jakie kategorie podzielimy naszych potencjalnych badanych. Przeprowadzając badanie wśród wspólnot mieszkaniowych możemy znaleźć przynajmniej 2 grupy: zarządcy wspólnot oraz mieszkańcy. W badaniu dotyczącym przestrzeni podwórka możemy wyróżnić np. młodzież, osoby z dziećmi, osoby pracujące, seniorów. Określamy sobie, jakie grupy osób będą reprezentować naszych badanych. W doborze celowym wpierw mamy kategorie, a dopiero potem poszukujemy respondentów.

Dobór losowy – nie zastanawiamy się nad kategoriami, wypuszczamy naszą ankietę albo inne narzędzie badawcze po prostu w świat.

Z doświadczenia radzimy, aby wybierać dobór celowy próby. Pozwoli to, aby faktycznie zobaczyć różne perspektywy i nawet na małej próbie zbliżyć się do stworzenia grupy reprezentatywnej. 

Szukając respondentów do badania, nie obawiajcie się korzystania ze swoich znajomych i kontaktów. Pytajcie różne osoby, czy nie znają ciekawych osób do Waszego badania. Innym sposobem na szukanie badanych jest proszenie respondentów o wskazanie osób, które mają pogląd odmienny od nich. 

Pamiętajcie, aby dobierając próbę szukać w kategoriach ludzi różnorodnych. Kategoria młodzież może być reprezentowana przez studenta, studenta mieszkającego z rodzicami, studenta utrzymującego się samodzielnie, studenta zaangażowanego społecznie albo studenta nie angażującego się. Każda z tych osób może mieć bardzo odmienne zdanie na ten sam temat i zawsze wynikać to będzie z ich dotychczasowych doświadczeń, wiedzy i umiejętności.

Gdy już macie zaplanowaną próbę i zaczynacie umawiać się na wywiady, zróbcie to z wyprzedzeniem. Rekrutacja respondentów często jest długim procesem. Badani nie zawsze zgadzają się od razu, mają wątpliwości albo brak im czasu. Jeśli planujecie przeprowadzić wywiady z ekspertami albo liderami jakiś społeczności czy instytucji, trzeba umówić to wcześniej. W przypadku odmówienia udzielenia wywiadu nie trzeba się zrażać tylko szukać kolejnych osób reprezentujących nasze kategorie.

4. pilotaż

Zanim zaczniemy rozmowy z mieszkańcami, warto sprawdzić, czy wszystko działa – czy pytania w kwestionariuszu są jasne, czy nie brakuje jakiś odpowiedzi, czy podczas wywiadów pytamy o kwestie dające nam odpowiedzi na nasze pytania badawcze, czy warsztat jest dobrze zaplanowany czasowo. Nie zawsze pilotaż będzie polegał na rzeczywistym wypróbowaniu wszystkich narzędzi – wiadomo, że całego warsztatu nie przeprowadzicie, natomiast warto poprosić niezaangażowaną osobę i zapytać się, co myśli na temat programu, albo czy instrukcje do zadań są dla niej jasne. Dopiero gdy sprawdzimy narzędzia, możemy przystąpić do właściwych badań.

Z doświadczenia bardzo zachęcamy do pilotażu. Najgorsze, co może się wydarzyć, to wypuścić ankietę, w której w połowie badania okazuje się, że jest błąd albo nie ma możliwości zaznaczenia jakiejś oczywistej odpowiedzi.

Czas na pilotaż nigdy nie jest czasem zmarnowanym, mimo iż wydłuża całe badanie.

5. przeprowadzenie badania

Cel jest. Pytania są. Odbiorcy i miejsce określone. Pilotaż przeprowadzony. Pozostaje nam przeprowadzić badanie, czyli zrealizować nasze plany zgodnie z założeniami i harmonogramem. W ramach przeprowadzania diagnozy dobrze jest wykorzystać więcej niż jedno narzędzie zbierania informacji. Jeśli np. decydujecie się na wywiady z mieszkańcami danego podwórka na temat zaplanowania jego użyteczności, to warto równocześnie przez kilka dni zorganizować stoisko, do którego mieszkańcy mogliby podejść i na mapkach zaznaczyć, co by gdzie postawili, a dzieci mogłyby robić rysunki wymarzonego miejsca zabaw.

Im większą ilością sposobów zbadacie temat, tym ciekawsze i bardziej zróżnicowane będą uzyskane przez Was informacje.

Przy przeprowadzaniu badania jest jeszcze jedna ważna kwestia – nasza wiedza na dany temat. Prawda jest taka, że czasem wiedzę mamy a czasem zupełnie nie.

To, co warto zrobić w pierwszym kroku przeprowadzanego badania, to zastosować narzędzie dane zastane. Jak nazwa wskazuje, narzędzie to polega na gromadzeniu i badaniu materiałów, które już istniały wcześniej. Rola badacza polega na wyszukaniu ważnych i interesujących informacji oraz przeanalizowaniu ich.

W dużych badaniach metoda pracy danymi zastanymi bardzo często sprowadza się do analizowania danych statystycznych, ale nie ogranicza się do nich. Jest bardzo dużo innych dokumentów, z których możemy skorzystać, m.in.:

  • dokumenty strategiczne opracowane przez instytucje publiczne i/lub organizacje;
  • akty prawne;
  • przekazy medialne (w prasie, telewizji, radiu, internecie);
  • opracowania i raporty, w tym wyniki badań społecznych;
  • publikacje naukowe (artykuły, książki);
  • zapisy dyskusji (np. na forach internetowych czy portalach społecznościowych);
  • fotografie;
  • filmy.

Na pewno warto pamiętać, że cała wiedza nie jest jedynie w internecie i wyszukiwarkach. W ramach badań warto pójść do biblioteki miejskiej czy uczelnianej, przejść się do instytucji publicznych z prośbą o informacje, porozmawiać z ekspertami w danym temacie.

6. opracowanie wyników i raport

Analiza i przygotowanie raportu to bez wątpienia jeden z najbardziej istotnych elementów całej diagnozy. Na nic zdadzą się ciekawe informacje, które zebraliśmy, jeśli nie będziemy w stanie ich zinterpretować, a potem o tym opowiedzieć innym.

To, o co przede wszystkim musicie zadbać, to aby po Waszym badaniu pojawił się raport w formie pisemnej – może być to tekst, może być również prezentacja np. w power point. Napisany raport nie musi być encyklopedią, wystarczy kilka stron. Ma być dokumentem, który będzie użyteczny, a nie książką, która jedynie będzie zdobić jakiś gabinet. Ważne, aby po badaniu został ślad, który można pokazać społeczności lokalnej lub decydentom. Ślad, do którego można wrócić, kiedy chce się podjąć decyzję o rodzaju kolejnego projektu lub dokonać zmian ważnych dla społeczności.

Jeśli na początku całego przedsięwzięcia sformułowaliśmy pytania badawcze, materiały powinniśmy uporządkować przede wszystkim pod ich kątem. Załóżmy, że chcieliśmy się dowiedzieć, w jaki sposób mieszkańcy angażują się społecznie. Każdy wywiad analizujemy pod tym względem. Gdy zbierzemy wszystkie fragmenty, możemy zacząć się zastanawiać nad ostateczną odpowiedzią. 

Jak opracować wyniki?

Zorganizujcie spotkanie osób zaangażowanych w tworzenie diagnozy – może być to stały zespół, ale można też zaprosić wszystkich badaczy. Wspólnie porozmawiajcie, co wydarzyło się w trakcie badania. Uporządkujcie wypowiedzi respondentów oraz wyciągnijcie wnioski.

Na początek opowiedzcie sobie, co się po kolei wydarzyło. Wróćcie do pytań, które stworzyły scenariusz Waszych wywiadów i warsztatów. Przyjrzyjcie się wynikom ankiet. Obejrzyjcie zdjęcia, filmy, rysunki z badania. Po zapoznaniu się ze wszystkim odpowiedzcie sobie na pytania:

  • „Czego się dowiedzieliśmy?”, 
  • „Co wyniknęło z tego wywiadu, ankiety lub z obserwacji?”.

Pomocne mogą być tu również pytania:

  • “Kiedy respondenci odpowiadali na Wasze pytania tak samo? Na czym polega to podobieństwo?”
  • Kiedy respondenci odpowiadali inaczej? Od czego to może zależeć? Które osoby odpowiadały inaczej? Czy coś te osoby charakteryzuje? Dlaczego Waszym zdaniem te odpowiedzi były różne?
  • Czy wnioski, które uzyskaliście korzystając z różnych narzędzi (ankieta, wywiady, spacer, itp.), są podobne? Np. czy film potwierdza wersję z wywiadów? Czy z ankiety wynikają podobne wnioski jak ze spaceru badawczego? Kiedy wyniki się różnią? W jaki sposób? Co Wam to mówi?
  • Czy zdobyte przez Was informacje układają się w jakąś logiczną całość? Kolejność? Jak myślicie, co z czego wynika?

Analizując zdobyty w czasie badania materiał możemy szukać:

  • podobieństw,
  • różnic,
  • związków,
  • porządku.

Na koniec analizy warto pokusić się o zaproponowanie konkretnych wniosków i rekomendacji, które mogą przyczynić się do zaradzenia problemowi czy kwestii, którą się zajmowaliście. Rekomendacje nie są obowiązkowe, aczkolwiek wiele osób zlecających zrobienie diagnozy bardzo tego oczekuje. Rekomendacje powinny być jasno sformułowane i brać pod uwagę wszystkie punkty widzenia.

Przygotowując się do tej części raportu zastanówcie się, jakie macie:

  • wnioski – co wynika z zebranych przez Was materiałów,
  • skojarzenia – jakie myśli, spostrzeżenia przychodzą Wam do głowy po analizie zebranego materiału,
  • pytania – czy po otrzymaniu odpowiedzi od uczestników badania, pojawiły się Wam jakieś wątpliwości, nowe pytania czy kwestie?
  • rekomendacje – jakie macie wnioski, jakie konkretne rozwiązania moglibyście zaproponować?

Autorstwo tekstu: Magdalena Tchórznicka
Infografiki: Zofia Sałasińska
Artykuł pochodzi z publikacji „Jak działać lokalnie? O diagnozie lokalnej dla organizacji społecznych” wydanej w ramach projektu Jak działać lokalnie?. 
Całą publikację (w języku ukraińskim) można pobrać tutaj.