Macedonia – a gdzie to właściwie jest?

Macedonia jest regionem geograficznym położonym w centralnej części Półwyspu Bałkańskiego. Dzieli się na trzy części: Macedonię Wardarską, Macedonię Egejską i Macedonię Piryńską. Jest to region górzysty, od południa otoczony morzem Egejskim, od zachodu pasmem Gór Dynarskich, od północy pasmem gór Szar Planina, od wschodu zaś Rodopami.

Pierwsze źródła pisane mówią o przybyciu Słowian do tej części Europy w V–VI wieku. Po przekroczeniu Dunaju plemiona słowiańskie rozprzestrzeniały się w różnych kierunkach i osiedlały na terenie właściwie całego Półwyspu Bałkańskiego. Ludność słowiańska zamieszkująca obszar Macedonii znajdowała się w zasięgu wpływów politycznych najpierw Cesarstwa Bizantyjskiego, a następnie państwa Bułgarów (nazywanych Protobułgarami), którzy byli koczowniczym ludem tureckim. Do momentu podboju ziem Półwyspu Bałkańskiego przez Osmanów, który rozpoczął się w połowie XIII wieku, ziemie te były albo bułgarskie, albo serbskie. Od tej chwili aż do XIX wieku ziemie macedońskie stanowiły część Imperium Osmańskiego.

W Imperium Osmańskim narodowość nie miała znaczenia, mieszkańców dzielono na milety, czyli wspólnoty wyznaniowe. Członków tych wspólnot obowiązywało prawo zwyczajowe danej grupy wyznaniowej, wyjątkiem były jedynie większe wykroczenia, na przykład o charakterze politycznym. Taki podział uwarunkował późniejsze utożsamianie narodowości z wyznaniem, które do tej pory jest na Bałkanach bardzo silne. Choć na terenie Imperium Osmańskiego muzułmanie byli grupą uprzywilejowaną, inne grupy wyznaniowe cieszyły się względną tolerancją.

Czynnikiem integrującym i konsolidującym Słowian zamieszkujących teren dzisiejszej Macedonii była religia chrześcijańska. Chrześcijaństwo pojawiło się jeszcze w czasach Państwa Protobułgarskiego. Po przyjęciu chrztu na terenie obecnej Macedonii powstało biskupstwo ochrydzkie, którego założycielami byli uczniowie Cyryla i Metodego.

Cyryl i Metody pochodzili z greckiego miasta Saloniki, zwanego w języku miejscowych Słowian, Solun. Ze względu na miejsce swojego urodzenia nazywano ich Braćmi Sołuńskimi. Wyrośli w otoczeniu Słowian i dlatego bardzo dobrze posługiwali się ich językiem. Z tego powodu to właśnie oni zostali wybrani do prowadzenia misji chrystianizacyjnej wśród Słowian północnych, głownie na terenie Moraw. Ich uczniowie kontynuowali ewangelizację w języku słowiańskim również na obszarze całego Półwyspu Bałkańskiego.

Cyryl i Metody zostali zapamiętani przede wszystkim jako twórcy pierwszego słowiańskiego alfabetu, głagolicy, opartego na piśmie hebrajskim, greckim oraz na gwarze z okolic Sołunia. Działalność misyjna, którą zainicjowali, odcisnęła ślad głównie na terenie Bałkanów, choć ich wkładu w tworzenie niezależnej od wpływów łacińsko niemieckich kultury Słowian na obszarze całej Słowiańszczyzny, także w Polsce, nie sposób przecenić.

Monastyr św. Pantalejmona, Ochryd

W samej Macedonii uczniowie Cyryla i Metodego, Kliment i Naum, utworzyli ośrodek piśmiennictwa głagolickiego. Klasztory założone przez nich w Ochrydzie nad Jeziorem Ochrydzkim były ośrodkami rozwoju kultury słowiańskiej, w których przekładano teksty religijne na język słowiański i zapisywano głagolicą. Po upadku państwa bułgarskiego ośrodki w Ochrydzie straciły na znaczeniu, a greckie duchowieństwo wyparło także duchownych i liturgię słowiańską, której coraz częściej zarzucano herezję.

W tamtym czasie o Macedończykach i Macedonii praktycznie nie mówiono, chyba że w kontekście geograficznym lub historycznym, w nawiązaniu do starożytnej Macedonii.

Imperium Osmańskie do XVIII wieku było potęgą nie do pokonania, jednak coraz silniejsza zapaść ekonomiczna i wzrost potęgi innych państw europejskich przyczyniały się do zachwiania jego znaczenia. Kolejne państwa coraz bardziej interesowały się ziemiami bałkańskimi, a na samym półwyspie powoli dochodziło do przemian w świadomości poszczególnych grup etnicznych. O swojej potędze przypominali sobie Serbowie, o niepodległość zaczynali się starać Grecy i Bułgarzy. Także konflikt z Rosją o wpływy w basenie Morza Czarnego, w tym na Krymie, miał wpływ na sytuację polityczną Osmanów.

XIX wiek przyniósł również przemiany na terenie Macedonii. W tym czasie na jej terenie doszło do kilku powstań antytureckich, inicjowanych głównie przez organizacje niepodległościowe z Bułgarii. Uczestnikami tych powstań była słowiańska i chrześcijańska ludność wiejska, która w schyłkowym okresie panowania Imperium była pogrążona w coraz większej biedzie. Jednocześnie w samej Macedonii do głosu dochodziły środowiska intelektualistów związane z ideą narodowowyzwoleńczą. Ich działalność przyczyniła się do zainicjowania myśli o utworzeniu niezależnego państwa macedońskiego. Jednak to nastąpiło dopiero wraz z wydarzeniami drugiej połowy XX wieku. W 1913 roku po wojnach bałkańskich i wycofaniu się Imperium Osmańskiego z Bałkanów teren dzisiejszej Macedonii został podzielony między Serbię, Bułgarię i Grecję. Zamieszkiwali go w dużym stopniu Słowianie, których Bułgarzy uważali za Bułgarów, a Grecy za mówiących językiem słowiańskim Greków. Sami mieszkańcy tej krainy określali się mianem Macedończyków. Koniec drugiej wojny światowej w 1945 roku był jednocześnie początkiem istnienia Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugosławii, w ramach której powołano do życia Socjalistyczną Republikę Macedonii. Dzisiejsza Republika Macedonii powstała w 1991 roku po odłączeniu się od Jugosławii.

Małgorzata Czyżewska, Magdalena Turkowska

Artykuł pochodzi z wystawy Polskie ślady w Macedonii, będącej uzupełnieniem historii zebranych na stronie www.polacywmacedonii.net.

Projekt zrealizowany przez Stowarzyszenie Pracownia Etnograficzna im. Witolda Dynowskiego. Projekt finansowany ze środków finansowych otrzymanych od Ministerstwa Spraw Zagranicznych w ramach konkursu na realizację zadania „Współpraca z Polonią i Polakami za granicą”.