Metody jakościowe w diagnozie lokalnej

Badania jakościowe pozwalają zobaczyć, że każdy z nas jest inny i może mieć inne zdanie, nawet na najbardziej oczywisty dla nas temat. Stosuje się tę metodę po to, by zdobyć jak największą ilość pomysłów, informacji, doświadczeń, nowych sposobów myślenia i działania.

Badania jakościowe pozwolą wam „wyjść z siebie”, poza to, co jest nam znane, poza to, co jest ułożone i opisane, abyśmy mogli dopiero nauczyć się czegoś o świecie, społeczności, zjawisku. W najprostszy sposób możemy powiedzieć, że metody jakościowe pokazują, że: „Ja mam tak”, „Ty masz tak”, „Każdy z nas ma inaczej”.

Badania jakościowe to pytanie „Co wiesz?”

Pytanie  “Co wiesz?” jest realizowane w formie często intuicyjnej, gdy będziemy zadawać otwarte pytania. Im bardziej otwarte będzie pytanie, tym większe jest prawdopodobieństwo, że odpowiedź będzie najbliższa temu, co faktycznie chce przekazać druga osoba.

Warto szeroko definiować pytania, ponieważ po kilku wywiadach może okazać się, że na pytanie „Co sądzisz o swojej pracy?” połowa respondentów odpowie, że nie lubi swojej pracy. Jest to wówczas dobry materiał do eksplorowania, dlaczego tak jest.

Wywiad indywidualny (IDI)

Czasami najlepszą metodą dowiedzenia się czegoś jest po prostu zapytać.

Wywiad indywidualny (IDI) jest rodzajem wywiadu, w którym w przyjaznym otoczeniu możemy zebrać od rozmówcy przydatne dla nas informacje, które poszerzą naszą wiedzę w celu postawienia odpowiedniej diagnozy.

Podczas udzielania wywiadów respondenci będą mówili nam tylko tyle, ile będą chcieli powiedzieć. Ich dzielenie się informacjami zależne będzie od zaufania do nas jako badaczy/ek. Dlatego tak ważne jest zbudowanie odpowiedniej atmosfery, by osoba, z którą przeprowadzamy wywiad, mogła czuć się jak najbardziej swobodnie. 

Wywiady warto umawiać z wyprzedzeniem, tak by również respondent mógł się do niego przygotować. Psychologia wskazuje, że ogólnie ludzie lubią czuć się przygotowani, dlatego odpowiednio wcześniejsze umówienie spotkania zapewni obu stronom możliwość przemyślenia tematu rozmowy i odpowiedniego przygotowania. Wcześniejsze umówienie spotkania może sprawić, że otrzymamy o wiele bardziej wartościowy materiał wyjściowy, czego może nie zapewnić nam wywiad w formie sondy ulicznej, nagrany ad hoc przy pierwszej lepszej nadarzającej się okazji.

Na etapie umawiania spotkania ważne jest również, by możliwie jak najbardziej uwiarygodnić się, w celu przeprowadzenia udanego wywiadu indywidualnego: przedstawić się, zaprezentować swoją wizytówkę, opisać na czym będzie polegała rozmowa, jaki jest jej cel, jakie są nasze motywy. Główną zasadą jest stwierdzenie, że „nikt nie chce, by jego słowo zostało wykorzystane przeciwko niemu”, dlatego na tym etapie własne uwiarygodnienie, zapewnienie o dyskrecji lub powiadomienie o celu rozmowy pozwoli zmniejszyć napięcie z powodu ewentualnej niewiedzy osoby, z którą przeprowadzamy wywiad.

 Jakie wyzwania stoją przed nami, kiedy już zaczniemy prowadzenie wywiadu?

Naszym zadaniem jest takie przygotowanie się do wywiadu, by przez odpowiednie pytania jak najszybciej przejść od deklarowanych wartości w stronę wartości ukrytych i internalizowanych, by dowiedzieć się, co tak naprawdę kryje się za odpowiedziami rozmówcy. Badacze mogą nabyć tę umiejętność wraz z doświadczeniem. Im więcej wywiadów będziecie przeprowadzać, tym szybciej będziecie zauważać, że warto przy jakiejś sprawie dłużej się zatrzymać lub o coś dopytać.

Wraz z kolejnymi wywiadami będziemy w tym coraz lepsi, natomiast należy pamiętać, że najlepsze przemówienia są takie, które wyglądają na spontaniczne, chociaż są starannie wyreżyserowane. Dlatego w wywiadzie, tak jak w przemówieniu, przede wszystkim potrzebny jest PLAN, PLAN i jeszcze raz PLAN.

IDI czyli rozmowa z planem

Scenariusz może zawierać główne hasła, na które chcemy poznać odpowiedź, bądź dokładną listę pytań. Rekomendujemy przygotowywanie pytań, gdyż sam proces ich układania pozwoli wam zweryfikować, czy na wszystkie pytania badawcze, które postawiliście sobie na początku badania, uzyskacie dzięki nim odpowiedź.

Prowadzenie wywiadu to przejście przez kilka faz:

1. Wstęp – przedstawienie się, przedstawienie celu badania, sposobu wykorzystania wyników, długości rozmowy,  opowiedzenie o zasadach (poufności, anonimowości, potrzebie szczerości, braku dobrych i złych odpowiedzi), sposobie rejestrowania rozmowy.

2. Rozgrzewka – to moment na złapanie kontaktu z rozmówcą, zadanie kilku pytań, które są proste, najlepiej, aby dotyczyły respondenta, np. czym się zajmuje, jak długo mieszka w danej miejscowości, co lubi robić po pracy. W rozgrzewce okazujemy zainteresowanie naszym rozmówcą.

3. Właściwy wywiad – czyli zadajemy pytania, na które chcemy poznać odpowiedź. Ważne, aby spróbować pytania posegregować w bloki, np. najpierw za co lubimy swoje miasto, potem jakich zmian byśmy chcieli w nim dokonać. Najpierw pytajmy o doświadczenie i potrzeby, potem zadawajmy pytania dotyczące rad i sugestii zmiany. Scenariusz powinien być logiczny, jeden blok powinien wynikać z poprzedniego. Skacząc po pytaniach respondentowi będzie trudno za nami podążyć, a nam ciężko będzie później takie odpowiedzi posegregować i opracować.

4. Zakończenie – zawsze na końcu dziękujemy za poświęcony czas i informujemy, że po zakończeniu badania chętnie podzielimy się wynikami.

Wywiad grupowy (FGI)

W badaniu jak w życiu, często decyzje jednostkowe podejmowane są w relacji do innych członków społeczności, w oparciu o to, co inni myślą, cenią, uważają. Dlatego, choć bywa tak, że sądzimy, że sami podejmujemy jakąś decyzję, w istocie jest ona wypadkową różnych trendów, opinii, norm i wartości zakorzenionych głęboko w grupie.

Wywiad grupowy ma za zadanie sprawdzić, jak omawiana tematyka badania wygląda w relacji kilku osób, jest swoistą próbą oceny zjawiska w społeczeństwie.Dodatkowo wywiad grupowy daje możliwość pobudzania uczestników odpowiedziami innych respondentów. Mamy efekt synergii, gdyż dzięki temu narzędziu udaje się wymyślić więcej niż jedno rozwiązanie.

Podstawową zaletą tego narzędzia jest dynamika oraz interakcje między uczestnikami. Wymieniając się poglądami lub przyjmując nawzajem swoje poglądy, rodzi się twórcza energia. Wywiad grupowy może dać również poczucie bezpieczeństwa, gdyż nie jest to rozmowa jeden na jeden, a w większej grupie.

Dobierając osoby do rozmów fokusowych, należy pamiętać, aby respondenci byli do siebie podobni pod jakimś względem – byli w podobnym wieku, mieszkali na jednym podwórku itp. Trudno będzie chociażby rozmawiać o potrzebach danej społeczności zapraszając osoby z różnych miast.

Autorstwo tekstu: Magdalena Tchórznicka
Infografika: Zofia Sałasińska
Artykuł pochodzi z publikacji „Jak działać lokalnie? O diagnozie lokalnej dla organizacji społecznych” wydanej w ramach projektu Jak działać lokalnie?. Całą publikację (w języku ukraińskim) można pobrać tutaj.