Projekt edukacji etnograficznej dla dzieci i młodzieży #3 Działanie

W tym fragmencie publikacji „Nasze miejsce. Projekt edukacji etnograficznej dla dzieci i młodzieży” (Warszawa 2020) tłumaczymy, czym jest etnografia i jak można wykorzystać etnograficzne metody badawcze w pracy edukacyjnej.

Działanie. Badania etnograficzne

Etnografia to termin, który doczekał się wielu definicji. W swojej pracy z dziećmi i młodzieżą rozumiemy etnografię jako sposób poznawania rzeczywistości, w którego centrum stoi człowiek i jego postrzeganie świata, jego relacje z innymi ludźmi, przestrzenią, rzeczami czy w końcu jego pamięć, osobista historia i doświadczenie.

Etnografia to także metoda badań, sposób zdobywania informacji. W tradycyjnym ujęciu na badania etnograficzne składają się dwa podstawowe elementy: etnograficzne wywiady pogłębione i obserwacja uczestnicząca. Przed przeprowadzeniem wywiadu etnograf czy etnografka zwykle przygotowują listę zagadnień, które planują poruszyć z rozmówcą, ale już podczas rozmowy zagadnienia te raczej wytyczają ramy, niż są poruszane wprost. Sam wywiad przypomina więc rozmowę, w czasie której uważnie i z otwartością słuchamy drugiej osoby i próbujemy zrozumieć, co ma nam ona do powiedzenia, jak postrzega i interpretuje omawiane kwestie oraz jaką nadaje im wartość. Co ważne, etnografowie nie koncentrują się wyłącznie na wywiadach z ekspertami, osobami dogłębnie znającymi dany temat — istotne jest przede wszystkim doświadczenie „zwykłego” człowieka. I tak np. prowadząc badania poświęcone lokalnym tradycjom, należałoby się udać do izby regionalnej czy porozmawiać ze znaną w okolicy miłośniczką pieśni i tańca, ale równie cenne będzie spotkanie z sąsiadką, która opowie, jakie melodie i utwory pamięta z młodości i jak bawiono się podczas zabaw tanecznych. Drugi element badań, obserwacja uczestnicząca, polega na aktywnym przebywaniu z badaną grupą i próbie zrozumienia świata z jej perspektywy.

Badania etnograficzne w uproszczonej wersji mogą z powodzeniem zostać przeprowadzone przez grupę dzieci lub młodzieży. Uczestniczki i uczestnicy przedsięwzięciamogą szukać informacji w wielu miejscach — nie tylko w takich, które przychodzą do głowy jako pierwsze, czyli w podręcznikach historii. Źródłem informacji powinny być przede wszystkim rozmowy z mieszkańcami miejscowości i zebrane rzeczy: zdjęcia, pamiętniki, wspomnienia, stare przedmioty.

W ramach przygotowania do realizacji badań warto przećwiczyć sytuację wywiadu. Pierwszym ćwiczeniem może być Koroginda (Nasze miejsce 2016, s. 28), ćwiczenie, w trakcie którego uczestniczki i uczestnicy warsztatów mają możliwość wcielenia się w badaczy i grupę badaną. Podczas warsztatów można też zaprosić w odwiedziny jednego lub kilku mieszkańców lokalnej społeczności, którzy odpowiedzą na stawiane przez młodych ludzi pytania. Zadania, które proponujemy, są na pograniczu zabawy i pracy, wiele z nich ośmiela dzieci i młodzież do odnajdywania się w nowych sytuacjach.

Najważniejszym ćwiczeniem jest jednak tzw. wyjście w teren, w trakcie którego uczestnicy mogą zarówno przeprowadzać wywiady z mieszkańcami, jak i uważnie obserwować przestrzeń wokół siebie. Najlepiej je zaplanować, kiedy temat, którym grupa będzie się zajmować, jest już wstępnie sprecyzowany, ponieważ może ono sprawić, że uczestnicy będą chcieli zmodyfikować wcześniej wybrany temat — wzbogacić go o spostrzeżenia i doświadczenia uzyskane w trakcie obserwacji w terenie.

Wyjście w teren powinno być starannie zaplanowane i przemyślane. Pierwsze można zorganizować np. w dniu, kiedy w miejscowości odbywa się targ — przyjeżdża wtedy wielu ludzi z okolicznych miejscowości i nietrudno znaleźć rozmówcę. Przed wyjściem warto przygotować listę pytań i zagadnień, które chcemy poruszyć, i zastanowić się, z kim chcemy rozmawiać. Wstępne badania można przeprowadzać wspólnie, pod opieką osoby prowadzącej projekt — uczestnicy i uczestniczki w małych grupkach będą odkrywać przestrzeń miejscowości, zarówno przeprowadzając wywiady z napotkanymi osobami, jak i szukając ciekawych miejsc. Może się okazać, że odkryją miejsca i tematy, o których wcześniej nie mieli pojęcia, a które zainspirują ich do dalszych samodzielnych poszukiwań.

Wyjście najlepiej kilkukrotnie powtórzyć, by przeprowadzić kolejne wywiady i lepiej poznać okolicę. Warto wziąć aparat fotograficzny i, uzyskawszy zgody, fotografować spotkane osoby, miejsca lub ciekawe wydarzenia. Zdjęcia można wykorzystać w dalszym zgłębianiu tematu lub użyć ich przy późniejszym tworzeniu wystawy. Trzeba się także zastanowić, czy w miejscowości bądź gminie są jakieś szczególne miejsca, które uczniowie chcieliby odwiedzić i które mogą być cennym materiałem do dalszych analiz. Może to być lokalne miejsce pamięci, zapomniany cmentarz, miejsce spotkań społeczności. Każda przestrzeń może opowiedzieć wiele historii, należy tylko być uważnym obserwatorem.

Odkrywając okolicę, trzeba pamiętać, że wcielamy się w czujnego badacza, który uważnie obserwuje przestrzeń i ludzi w niej mieszkających, robiąc zdjęcia, nagrywając filmy i jak najwięcej zapamiętując. Przy tworzeniu koncepcji wystawy i wyborze źródeł wszystkie zgromadzone w czasie wyjścia w teren materiały mogą być bowiem przydatne na dalszym etapie projektu. Po powrocie warto poświęcić dłuższą chwilę na podsumowanie wyjścia: wspólnie przeanalizować, co działo się w trakcie badań, wysłuchać wrażeń, dowiedzieć się, jak uczestniczki i uczestnicy czuli się podczas rozmów, co ich zaskoczyło, czego się obawiali, co im się podobało, a co by zmienili.

W czasie projektu realizowanego w Moszczance pierwsze wyjście w teren odbyło się na koniec drugiego dnia warsztatów: po wstępnym sprecyzowaniu tematu badań i sformułowaniu kilku pytań badawczych. Około dwugodzinne wyjście w teren miało na celu oswojenie uczniów z sytuacją wywiadu. Grupy liczące 3, 4 osoby miały za zadanie przeprowadzenie i spisanie lub nagranie kilku rozmów ze spotkanymi po drodze mieszkańcami. W czasie tego krótkiego wyjścia w teren młodzi ludzie mogli się wcielać w różne role — rozmówcy, osoby nagrywającej, fotografującej, obserwującej otoczenie. Odpowiedzi uzyskane w trakcie tych wywiadów i dokumentacja fotograficzna zostały częściowo wykorzystane przy tworzeniu wystawy. Wspólne wyjście w teren było zachętą do dalszego, już samodzielnego poznawania otaczającej przestrzeni.

Narzędzia i metody pomocne przy przeprowadzaniu wywiadu etnograficznego przydadzą się dzieciom i młodzieży jako narzędzia komunikacji, uczą bowiem zadawania pytań i wysłuchiwania odpowiedzi, ośmielają, umożliwiają przełamywanie własnych barier i lęków. Znalezienie rozmówcy może się okazać trudne. Najłatwiej rozpocząć poszukiwania wśród osób z rodziny czy znajomych, którzy będą potem mogli wskazać kolejnych rozmówców i rozmówczynie. Można też odwiedzić dom pomocy społecznej, klub seniora, koło gospodyń wiejskich. Inną trudnością może się okazać stosunek rozmówcy do swojej opowieści, niedowartościowywanie jej i umniejszanie jej wagi. Wtedy dobrze jest podkreślić, dlaczego nam na niej zależy i że z punktu widzenia projektu interesujące jest właśnie indywidualne doświadczenie, osobista opowieść.

Podczas przygotowania do badań trzeba uczulić dzieci i młodzież na to, że pytania, które będą zadawać podczas rozmów, nie powinny być pytaniami zamkniętymi z możliwością odpowiedzi „tak” lub „nie” i że rozmówcy warto uważnie słuchać, dopytywać. Wcześniej można przećwiczyć zadawanie pytań otwartych, a także aktywne słuchanie i prowadzenie rozmowy, aby podczas umówionych spotkań jak najpełniej wykorzystać okoliczność wywiadu. Ćwiczeniami, które w tym pomogą, są m.in. wcześniej wspomniana Koroginda — wyspa inna niż wszystkie (NM, s. 28), a także Sztuka pytania — „Zapis socjologiczny” Zofii Rydet (NM, s. 31). Można też na początku zajęć przeprowadzić prostą zabawę integracyjną: uczestnicy dobierają się w pary i zadają sobie nawzajem proste pytania (np. Jak masz na imię? Co lubisz robić w wolnym czasie? Czy lubisz coś w swojej okolicy? Opowiedz mi o tym.). Po zakończeniu rozmów siadamy w kole i każda osoba z pary opowiada o swoim rozmówcy lub rozmówczyni. To ćwiczenie uczy aktywnego słuchania i zapamiętywania informacji, ale także oswaja z sytuacją, kiedy ktoś inny o nas opowiada.

Z naszych doświadczeń wynika, że większość uczestniczek i uczestników projektów podchodzi do prowadzenia badań terenowych z zainteresowaniem, zaangażowaniem i ciekawością. Dla wielu jest to nowe doświadczenie, będące jednocześnie rodzajem wyzwania — rozmówców trzeba znaleźć, umówić się z nimi, do rozmowy należy się przygotować, a w końcu spotkać się twarzą w twarz na wywiad. Jednak już po zakończonej rozmowie dzieci i młodzież mówią o satysfakcji z wypełnionego zadania. Podsumowując przeprowadzone rozmowy, zwracają uwagę, że poradzili sobie w nowej dla nich sytuacji, że zdobyli nowe informacje, a w końcu, że przyjemność sprawiła im rozmowa sama w sobie.

Jak podsumowała to jedna z uczestniczek projektu realizowanego w liceum: „Projekt pokazuje, jakie ciekawe jest otrzymywanie subiektywnych myśli od realnych ludzi i poznawanie ułamka ich historii, która zawsze jest wyjątkowa”. I choć etnograficzne badania terenowe prowadzone w grupach dziecięcych i młodzieżowych będą odbiegały od badań prowadzonych przez akademików, uważamy, że wynikające z nich efekty w postaci zdobywania wiedzy, nabywania nowych umiejętności i kształtowania postaw są ogromne.

Niniejszy tekst pochodzi z publikacji „Nasze miejsce. Projekt edukacji etnograficznej dla dzieci i młodzieży” (Warszawa 2020), s. 17-22. Pełna wersja publikacji dostępna jest tutaj.