Projekt edukacji etnograficznej dla dzieci i młodzieży #4 Wspólnota

W kolejnym prezentowanym fragmencie publikacji „Nasze miejsce. Projekt edukacji etnograficznej dla dzieci i młodzieży” (Warszawa 2020) omawiamy, jakie znaczenie działania etnograficzne z dziećmi i młodzieżą mogą mieć dla lokalnej społeczności oraz czego młodzi ludzie uczą się poprzez kontakt z innymi mieszkańcami i mieszkankami swojej miejscowości.

Wspólnota. Społeczność lokalna

Z ewaluacji prowadzonych przez nas działań wynika, że dzieci i młodzież cenią możliwość współpracy z innymi osobami, w tym mieszkankami i mieszkańcami swojej miejscowości. Prowadzone wywiady i inne związane z projektem wydarzenia nierzadko pokazują, jak interesujące osoby tworzą lokalną społeczność. Projekt to szansa na poznanie różnych głosów i perspektyw, odmiennych doświadczeń i interpretacji.

Podczas realizacji projektu dotyczącego historii i pamięci o Żydach w Skarżysku-Kamiennej licealiści spotykali się ze skrajnymi stanowiskami mieszkańców miasta wobec przedmiotu badań. Na jednym krańcu skali była rezerwa wobec tematu i negacja faktu zamieszkiwania konkretnych części miasta przez społeczność żydowską („Niepotrzebnie zajmujecie się tym tematem”, „Tutaj [w tym domu] od zawsze mieszkali Polacy, nigdy Żydzi”). Na drugim znalazły się osoby mówiące, jak istotne jest przywracanie pamięci, chwalące młodzież za podejmowane działania i podkreślające ich ważność („Mało kto tutaj na ten cmentarz żydowski przychodzi — miło widzieć, że wy jesteście, że interesujecie się tym”). W podsumowaniu projektu młodzież podkreślała, że uczestnictwo w działaniu nauczyło ją m.in., jak odmiennymi głosami mogą mówić mieszkanki i mieszkańcy jednej miejscowości i jak skomplikowany obraz rzeczywistości wyłania się z ich opinii.

Prowadząc projekty etnograficzne z młodymi ludźmi, warto ich uwrażliwić na to, że kontaktują się z konkretnymi osobami i w konkretnej przestrzeni. W działaniach lokalnych trzeba również brać odpowiedzialność za zmianę, którą mogą one spowodować. 

Rozmowy z mieszkankami i mieszkańcami, prowadzona obserwacja uczestnicząca czy zebrane materiały archiwalne dają często dostęp do prywatnych historii — warto mieć pewność, że rozmówcy wyrazili świadomą i dobrowolną zgodę na ich wykorzystanie i upublicznienie. Przygotowany przez grupę efekt końcowy — np. wystawa zawierająca cytaty z wywiadów i fotografie z rodzinnych albumów — będzie miał szeroki odbiór i nie powinien zawierać treści użytych bez woli i wiedzy rozmówczyń i rozmówców. To dla uczestników cenne doświadczenie, które pozwala dostrzec, jak różnorodna i złożona jest rzeczywistość, i uwrażliwia na poszanowanie cudzej prywatności. 

Projekt, w którym miejscowe dzieci i młodzież poszukują swojego lokalnego dziedzictwa, może być elementem spajającym i umacniającym relacje międzypokoleniowe, może mieć wartość nie tylko dla uczestniczek i uczestników, nie tylko dla całej lokalnej społeczności, ale także dla poszczególnych osób, które — np. ze względu na wiek — nie uczestniczą już zbyt często w wydarzeniach kulturalnych w swojej okolicy. Projekt może mieć duże znaczenie więziotwórcze, łącząc najstarszych mieszkańców gminy czy miejscowości z najmłodszymi, zacieśniając więzy sąsiedzkie. Dzieciom i młodzieży zaś rozmowa z osobami, które często znały tylko z widzenia albo z krótkiej pogawędki przed sklepem, pomaga w zrozumieniu lokalnej społeczności. Sąsiadka, ekspedientka w sklepie czy wójt mogą się okazać kopalnią wiedzy. 

Materiały powstałe podczas projektu mogą żyć dalej: mogą się stać zaczątkiem kolejnych projektów szkolnych lub lokalnych, mogą też zostać wykorzystane np. jako podstawa do napisania artykułu. Po projekcie w Gródku wywiad przeprowadzony przez jednego z uczniów ukazał się w lokalnej gazecie, a sam uczeń zdobył nagrodę w konkursie dziennikarskim „Szanujmy wspomnienia”. Projekt umożliwi także utrwalanie śladów po poprzednich pokoleniach w dostępnej dla mieszkańców formie, budowanie lokalnej wspólnoty, może się stać płaszczyzną wspólnego działania, pozwolić na wymianę doświadczeń, dowartościować oddolną historię, dać prawo głosu osobom dotychczas niesłyszanym, wyzwolić sprawczość, rozbudzić wrażliwości na drugiego człowieka. Wielokrotnie podczas wernisaży widzieliśmy, z jaką uwagą goście wczytywali się w teksty, widząc wypowiedź babci czy sąsiada, z jaką przyjemnością oglądali fotografie, odnajdując na nich znajome twarze, a nawet kadry z własnego ślubu. Efektem działań może też być stworzenie archiwum społecznego czy utworzenie izby regionalnej przy szkole. 

Temat projektu może dotykać również aktualnych i naglących kwestii obecnych w lokalnym kontekście. Mogą nim być problemy czy potrzeby, które z punktu widzenia dzieci i młodzieży są niepokojące i ważne do wypowiedzenia na głos. W takim wypadku praca może mieć istotny wymiar aktywizujący lokalną wspólnotę na wielu poziomach. Uczy postawy obywatelskiej i wspiera poczucie sprawczości i odpowiedzialności społecznej.

Niniejszy tekst pochodzi z publikacji „Nasze miejsce. Projekt edukacji etnograficznej dla dzieci i młodzieży” (Warszawa 2020), s. 23-24. Pełna wersja publikacji dostępna jest tutaj.