Podstawy prawa autorskiego w działalności kulturalnej

Zadaniem prawa autorskiego jest ochrona rezultatów działalności o charakterze twórczym, zarówno z punktu widzenia majątkowego (np. komercyjne wykorzystanie reprodukcji dzieł sztuki), jak też w zakresie dotyczącym osobistej więzi twórcy z jego dziełem (np. prawo do autorstwa). Przeważająca część uregulowań zawarta została w ustawie z dnia 4 lutego 1994 roku o prawie autorskim i prawach pokrewnych, której aktualną wersję można odnaleźć w ogólnodostępnym systemie aktów prawnych pod adresem www.isap.sejm.gov.pl. Podstawowe znaczenie posiadać będzie ocena, czy dany materiał stanowi utwór, gdyż jedynie do takiego ustawa znajdzie zastosowanie, a co za tym idzie powstanie ochrona przewidziana na gruncie prawa autorskiego.

Pod pojęciem utworu należy rozumieć każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (utwór). Innymi słowy, dla powstania ochrony przewidzianej w prawie autorskim konieczne jest, aby dzieło stanowiło rezultat pracy człowieka, zostało ustalone (przyjęło formę umożliwiającą percepcję przez inne osoby np. namalowanie obrazu), a także posiadało charakter oryginalny i indywidualny, czyli twórczy. Ustawa o prawie autorskim wskazuje jednocześnie przykładowy katalog utworów podlegających ochronie np. plastyczny, fotograficzny, czy architektoniczny. Wymagany dla ochrony prawnej poziom twórczości został ustanowiony w polskim prawie relatywnie nisko, a oryginalność i twórczość może się wyrażać m.in. w dobrze, układzie lub uporządkowaniu elementów składających się na dzieło (np. za chroniony utwór uznano instrukcję BHP).

Przy dokonywaniu oceny pomocna może okazać się reguła tzw. jednorazowej statystyczności, która wskazuje, iż jeśli nie jest prawdopodobnym, aby – w sposób niezależny – powstało identyczne dzieło, co do formy i treści, wówczas zasadnym jest uznanie go za utwór chroniony prawem autorskim. Jeśli natomiast ostateczny kształt dzieła jest przewidywalny, niejako narzucony z góry, zaś działalność danej osoby posiada wyłącznie charakter odtwórczy i techniczny, wówczas brak podstaw do udzielenia ochrony (np. wierna reprodukcja już istniejącego dzieła sztuki tworzona przez wykonawcę – za zgodą artysty – na potrzeby wystawy). W razie wątpliwości bezpiecznym jest przyjęcie, iż większość materiałów (np. zdjęcia, muzyka, grafika, obrazy) podlega ochronie prawa autorskiego, zwłaszcza, iż ocenie podlega kryterium niepowtarzalności, indywidualności i nowości, nie zaś wartości estetycznej lub artystycznej (np. „kiczowaty” obraz także podlega ochronie).

W tym miejscu zaznaczyć należy, iż ochronie podlega sposób wyrażenia (np. forma, kształt, treść) określonego dzieła, nie zaś ogólne idee, metody i zasady działania. Z tychże względów prawo autorskie nie chroni pewnych motywów (np. miłość, sztuka abstrakcyjna), ani też stylów, nurtów lub technik działania (np. pointylizm, impresjonizm). Ochronie podlegają indywidualne utwory wraz z niepowtarzalnym i zindywidualizowanym sposobem wyrażenia. Na marginesie zaznaczyć należy, iż ustawa wskazuje także określone kategorie utworów, które z mocy samego prawa nie podlegają ochronie (art. 4 ustawy – np. materiały i druki urzędowe, akty prawne, czy proste informacje prasowe).

Ochrona prawa autorskiego powstaje z mocy samego prawa, co oznacza, iż nie jest koniecznym dokonywanie żadnych rejestracji, czy też uiszczanie opłat. Podobnie ocenie poddawany jest sam rezultat, zaś bez znaczenia pozostają takie okoliczności, jak wiek twórcy (np. osoby niepełnoletnie), status twórcy (np. amator, członek ZPAP), przeznaczenie utworu (np. rozrywkowy, praktyczny), czy zamiar twórcy (np. twórca nie zakłada, iż stworzy dzieło podlegające ochronie). Nie jest także umieszczenie zastrzeżenia twórcy, co do tego, iż utwór podlega ochronie prawa autorskiego (tzw. nota copyrightowa), choć warto rozważyć jej umieszczenie (np. działanie prewencyjne, zawinienie naruszającego, funkcjonowanie utworu w różnych systemach prawnych).

Rozważania należy uzupełnić informacją, iż utwór nie jest tożsamy z jego egzemplarzem – w tym sensie klisza, płótno, czy rzeźba stanowią jedynie materialny nośnik utworu. Dla przykładu zdjęcie stanowi utwór fotograficzny, który może zostać zwielokrotniony w istocie nieskończonej liczby egzemplarzy. W konsekwencji osoba, która nabywa egzemplarz danego utworu (np. egzemplarz video z limitowanej edycji artysty) nie uzyskuje autorskich praw majątkowych do samego filmu, a więc nie jest np. uprawniona do jego rozpowszechniania w sieci. Podobnie osoba, która uzyskała uprawnienie do reprodukcji dzieła sztuki w albumie (np. w ramach licencji) nie nabywa prawa do fizycznego egzemplarza tego dzieła. Oznacza to, iż obowiązujące w Polsce prawo autorskie odróżnia niematerialny ze swej istoty utwór od fizycznego nośnika, na którym doszło do jego utrwalenia.

Obok utworu, podstawowym pojęciem dla prawa autorskiego jest twórca, a więc osoba fizyczna, która stworzyła dane dzieło (np. napisała wiersz, namalowała obraz). Twórcą jest zawsze osoba fizyczna, nie zaś osoba prawna lub jednostka organizacyjna, choć określone prawa mogą zostać następnie przeniesione na taki podmiot z mocy prawa (np. utwór pracowniczy), bądź na podstawie umowy (np. umowa licencyjna). Wprowadzono przy tym domniemanie, iż osoba uwidoczniona jako autor na egzemplarzu dzieła lub tak oznaczona przy jego rozpowszechnianiu jest twórcą, choć oczywiście istnieje możliwość obalenia tego typu domniemania w postępowaniu sądowym. Zdarzają się również sytuacje, iż dane dzieło tworzone jest przez więcej niż jedną osobą, a wówczas powstaje tzw. utwór współautorski, do którego uprawnieni pozostają w równym stopniu poszczególni współtwórcy. W tej sytuacji na wykorzystanie oddzielnego fragmentu potrzebna jest zgoda konkretnego twórcy, zaś do całości – wszystkich współtwórców (podobna zgoda jest potrzebna wówczas, gdy nie jest możliwe „przypisanie” danych fragmentów konkretnym twórcom, czyli powstaje tzw. utwór współautorski nierozłączny).

W polskim prawie wprowadzony został podział na autorskie prawa majątkowe, które dotyczą wszelkich aspektów komercyjnego wykorzystania utworu (np. sprzedaż dzieła lub jego zwielokrotnienie), jak też autorskie prawa osobiste, które chronią niematerialną więź twórcy z dziełem. Autorskie prawa osobiste obejmują m.in. prawo do autorstwa, prawo do oznaczania dzieła swoim nazwiskiem, pseudonimem lub prezentowania w sposób anonimowy, prawo do integralności utworu (zakaz ingerencji w jego formę i treść), czy prawo do rzetelnego wykorzystania (np. zakaz prezentacji dzieła z podpisem lub w kontekście sprzecznym z jego wyrazem; właściwa ekspozycja na wystawie). Autorskie prawa majątkowe mogą być przeniesione na osoby trzecie, podczas gdy autorskie prawa osobiste nie podlegają zbyciu, ani zrzeczeniu się, choć uznaje się, co do zasady, iż twórca może zezwolić na określone działania (np. prezentowania dzieła bez jego autorstwa), bądź zobowiązać się do niewykonywania praw osobistych.

Autorskie prawa majątkowe nie trwają wiecznie, lecz wygasają po upływie określonego czasu, a wówczas dany utwór wchodzi do tzw. domeny publicznej. W Polsce czas ochrony autorskich praw majątkowych wynosi 70 lat, liczonych – w latach pełnych – od śmierci twórcy (np. twórca zmarł 1 stycznia 2013 roku – okres 70 lat liczony będzie od 1 stycznia 2014 roku). Warto dodać, iż w pewnych sytuacjach zasady liczenia 70-letniego okresu podlegają istotnym modyfikacjom, które określone zostały w art. 36 praw autorskiego (np. w zakresie utworów współautorskich – od daty śmierci ostatniego ze współtwórców). W teorii, autorskie prawa osobiste trwają wiecznie, choć w praktyce realna ochrona praw osobistych trwa jedynie w okresie życie twórcy i jego bezpośrednich spadkobierców (tzw. erozja prawa), zaś następnie wybitne dzieła mogą zostać objęte ochroną na gruncie innych przepisów (np. ochrona zabytków).

Korzystanie z dorobku twórczego innych osób wymaga dysponowania stosowną podstawą prawną. Niezwykle rzadko zdarza się przy tym, iż dany materiał nie spełnia przesłanek, które umożliwiają jego kwalifikacje jako utworu chronionego prawem. Podobnie z punktu widzenia szeroko pojętej działalności kulturalnej wskazane w ustawie przypadki braku ochrony (np. druki urzędowe, proste informacje prasowe) nie posiadają aż tak istotnego znaczenia. W praktyce wykorzystanie utworów może nastąpić na podstawie tzw. dozwolonego użytku utworów chronionych, bądź pisemnej umowy zawartej z twórcą lub inną osobą uprawnioną, a w pewnych przypadkach także w formie ustnej (np. niewyłączna licencja). Umowa przenosząca autorskie prawa majątkowe na stałe przenosi określone prawa majątkowe, zaś licencja oznacza, iż określona osoba, w określony sposób, przez określony czas i na oznaczonym terytorium może korzystać z utworu. Po upływie czasu określonego w umowie licencja wygasa, a wszelkie prawa powracają do uprawnionego.

W umowie dotyczącej praw autorskich należy określić strony (korzystający; autor/uprawniony), czas trwania umowy (wyłącznie licencje), terytorium (np. Polska, cały świat), wynagrodzenie (nieodpłatnie/odpłatnie) oraz sposoby korzystania, czy inaczej pola eksploatacji (np. w zakresie rozpowszechniania w sieci Internet; druk). Umowa przenosząca autorskie prawa majątkowe, jak też umowa licencyjna wyłączna, tj. zapewniająca wyłączność korzystania w określony sposób na rzecz jednego podmiotu, wymagają formy pisemnej pod rygorem nieważności. Natomiast umowa licencyjna niewyłączna (w określony sposób z utworu może korzystać więcej niż jeden podmiot) może być zwarta w dowolnej formie, w tym ustnej, choć w pewnych przypadkach utrudnione może być wykazanie, iż doszło do jej zawarcia, bądź sporna może być jej treść.

Inną podstawę prawną wykorzystania może stanowić tzw. dozwolony użytek utworów chronionych, który obejmuje ustawowe zezwolenie, aby wybrane podmioty (np. muzea, szkoły), bądź wszystkie podmioty (np. prawo cytatu), korzystały z utworu bez zgody twórcy, a także bez obowiązku zapłaty wynagrodzenia, chyba że obowiązek zapłaty wynika wprost z przepisu. Całość uregulowań dotyczących instytucji dozwolonego użytku zawarta została w art. 23 – 35 prawa autorskiego, przy czym ich treść nie powinna być interpretowana w sposób rozszerzający, co niestety jest nierzadką praktyką. W odniesieniu do instytucji kultury podstawowe znaczenie posiada użytek osobisty (art. 23), w zakresie sprawozdań (art. 26), prawo cytatu (art. 29), uprawnienia właściciela egzemplarza (art. 32), rozpowszechnianie ogólnie dostępnych utworów (art. 33) oraz korzystanie w celu reklamy (art. 333). Istnieją przy tym pewne ogólne reguły, które znajdą zastosowanie do każdego rodzaju dozwolonego użytku, a więc przede wszystkim w zakresie podania imienia i nazwiska twórcy, a także wskazania źródła pochodzenia utworu. Podobnie dozwolony użytek nie może naruszać normalnego korzystania z utworu lub godzić w słuszne interesy twórcy, czyli prowadzić do sytuacji, w której pozorne wykorzystanie tej instytucji prowadzi do faktycznego pozbawienia twórcy korzyści z jego dorobku.

Tytułem zakończenia warto podkreślić, iż uregulowania prawa autorskiego w kulturze nabierają coraz większego znaczenia. Postępująca profesjonalizacja działań niesie ze sobą zwiększenie świadomości prawnej animatorów kultury, artystów, czy instytucji kultury. W chwili obecnej zawieranie umów, czy dokonywanie ustaleń prawnych i faktycznych, co do zasad współpracy, przestało być postrzegane jako zbędny formalizm, a stanowi możliwość zagwarantowania respektowania interesów wszystkich uczestników działalności kulturalnej.

Piotr Łada

Artykuł pochodzi z publikacji ARAA wydanej w ramach projektu Akademia Rozwoju Animacyjnej Aktywności – ARAA 2013. Bezpłatną publikację można pobrać tutaj.

AKADEMIA ROZWOJU ANIMACYJNEJ AKTYWNOŚCI – ARAA 2013
Projekt realizowany przez Stowarzyszenie „Pracownia Etnograficzna” im. Witolda Dynowskiego.
Partnerem projektu jest Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej UW.
Patronat medialny nad projektem objął portal internetowy Platforma Kultury.
Honorowy patronat nad projektem objął Marszałek Woj. Mazowieckiego Pan Adam Struzik.
Projekt dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Projekt współfinansuje m.st. Warszawa.